Alışveriş Bağımlılığı (Onyomani) Nedir? | Nasıl Önlenir?

Alışveriş bağımlılığı, olumsuz duygulardan ve anksiyete ya da depresyon gibi zor süreçlerden kaçınmak için sergilenen davranışsal bir bağımlılık olarak tanımlanıyor. Bir bağımlılık olarak nitelendirilmesinin nedeni maddi, bilişsel, duygusal ve kişilerarası sorunlara neden olmasına rağmen kişinin bu davranışları sürdürmeye devam etmesi olarak gösteriliyor. Kişi alışverişten yoksun kaldığında öfke, kaygı veya sinir bozukluğu gibi belirtiler göstermeye başlıyor. Böyle baktığımızda alkol ya da madde bağımlılığına ne kadar da benziyor, değil mi?

Diğer bağımlılık türleriyle benzer mekanizmaları ve süreçleri içerse de alışveriş bağımlılığının diğer bağımlılık türlerine kıyasla toplum tarafından çok daha kabul edilebilir olduğunu görüyoruz. İçinde bulunduğumuz sosyal dinamikleri, sürekli etrafımızda gördüğümüz, bizi satın almaya teşvik eden reklamları göz önünde bulundurunca bu kabul edilebilir olma halinin çok da şaşırtıcı olmadığını düşünüyoruz. 

Alışveriş bağımlılığını tanımladığımız bu bölümde, bu bağımlılığın henüz resmi bir mental sağlık bozukluğu olarak tanınmadığını belirtmemiz gerekiyor. Resmi olarak teşhis edilebilir bir psikolojik bozukluk olarak tanınması için daha fazla araştırma ve çalışmaya ihtiyaç duyuluyor olsa da mevcut araştırmalar bu durum için belirli davranışlar, risk faktörleri ve semptomlardan oluşan bir çerçeve ortaya koyuyor. 

Peki, ara sıra yapılan savurganlıklarla alışveriş bağımlılığı arasındaki fark nedir? Öncelikle tüm bağımlılıklarda olduğu gibi, alışveriş bağımlılığını diğer alışveriş türlerinden ayıran şey, bu davranışın stresle başa çıkmanın ana yolu haline gelmesi olarak gösteriliyor. Tabii ki hepimiz kendimizi olumsuz duygular içinde hissettiğimizde biraz kafamızı dağıtmak biraz da kendimizi şımartmak için alışveriş yapmayı seçebiliyoruz. Fakat buradaki ayrım, alışveriş davranışının aşırı hale gelerek kişinin hayatının birçok alanına zarar vermeye başlamasından ve kişinin tüm bu zararlara rağmen davranışını bırakamamasından kaynaklanıyor. Maddi zorlukların gelişmesiyle ilişkiler zarar görse de alışveriş bağımlılığı olan kişiler harcamalarını durduramadıklarını ve davranışlarını kontrol edemediklerini belirtiyorlar.

Günümüzde online alışverişin getirdiği kolaylıkların alışveriş bağımlılığı riskini artırdığı görülüyor. Bir mağazaya ya da AVM’ye gitmenin maddi ve manevi yükü olmadan, herhangi bir elektronik alet ve internet bağlantısıyla dakikalar içerisinde onlarca ürün satın alabiliyoruz. Üstelik online alışveriş yüz yüze temas gerektirmediği için sosyal anksiyetesi olan kişileri de alışveriş bağımlılığına karşı hassas kılıyor.

Alışveriş bağımlılığının kesin ve tek bir nedeni henüz bilinmese de altında yatan mekanizmaları gösteren birçok çalışma var. Genellikle ergenliğin sonlarında ve yetişkinliğin başlarında başlayan alışveriş bağımlılığı sıklıkla duygudurum bozuklukları, anksiyete, madde kullanımı, yeme bozuklukları veya diğer dürtü kontrol bozukluklarıyla birlikte görülebiliyor. Yani bu mental sağlık sorunları alışveriş bağımlılığı geliştirmek için risk faktörü olarak görülüyor. Bir başka risk faktörünün de düşük benlik algısı olduğu öne sürülüyor. Öz saygısını dış kaynaklarla yükseltmek isteyen kişiler alışverişi bir araç olarak kullanabiliyor. Fakat bunun çok da işe yaramayan bir yöntem olduğunu belirtmemiz gerekiyor.

Nasıl önlenir?

Alışveriş bağımlılığına karşı alabileceğimiz önlemler duygusal tetikleyicilerimizi tanıdığımız, toplumsal dinamikleri anladığımız ve davranış kalıplarımız hakkında farkındalık kazandığımız çok yönlü bir yaklaşımı kapsıyor. İşte alışveriş bağımlılığının tuzağına düşmemek için alabileceğimiz bazı önlemler:

1. Alışveriş yapmak istememize neden olan duyguları veya olayları tanımak bizi alışveriş yapmaya iten tetikleyicileri tanımamızı sağlıyor. Böylece bu tetikleyicileri fark ettiğimizde alışveriş alışkanlıklarımıza karşı daha dikkatli olabiliyoruz.
2. Zorunlu olmayan harcamalarımız için bir limit belirlemek ve harcamalarımızı takip edebileceğimiz bir sistem geliştirmek aşırıya kaçmayı engellememizi sağlıyor. Bunu yapmak için bir defter alıp yazarak kayıt tutma yöntemini kullanabileceğimiz gibi bu konuda geliştirilmiş bütçe takip uygulamalarını da kullanabiliyoruz.
3. Zorunlu olmayan, isteğe bağlı harcamalarımızda yalnızca nakit kullanma kuralı da harcamalarımızın daha fazla farkında olmamızı sağlıyor. Parayı fiziksel olarak kullanmak harcama eylemine dair farkındalığımızı artırıyor. 
4. Mail, mesaj ya da broşür gibi yollarla sürekli cazip tekliflere maruz kalmak alışverişlerimizde aşırıya kaçmamıza neden olabiliyor. Bu yüzden bizi harcamaya iten reklamlar içeren bültenlerden çıkmak veya reklamları engellemek için web sitesi “cookie/çerez” engelleyicilerini kullanmak faydalı olabiliyor.
5. Bir şeyi satın almadan önce 24 saat beklemek bize o şeyi gerçekten isteyip istemediğimizi anlamak ve ihtiyacımızı gözden geçirmek için fırsat sunuyor. Böylece anlık bir dürtüyle değil, gerçekten istek ve ihtiyaçlarımıza göre hareket ettiğimizden emin olabiliyoruz. 

Online Alışverişin Bağımlılık Yaptığını Düşünüyorsan

1. Çevrimiçi gezinmeyi sınırlamak: Çevrimiçi alışveriş için belirli zamanlar ayırmak ve e-ticaret sitelerine veya uygulamalarına ayırdığımız süreyi denetlemek alışveriş alışkanlıklarımızı kontrol altında tutmamıza yardımcı oluyor. 
2. Tek tıkla satın alımları devre dışı bırakmak: Satın alma sürecini uzatmak, kararımızı yeniden gözden geçirmemiz için bize zaman kazandırabiliyor. 
3. Kart ayrıntılarını kaydetmekten kaçınmak: Her satın alma işleminde kart bilgilerimizi girmemiz gerektiğinde hem harcama davranışımızın daha fazla farkında oluyoruz hem de düşünmek için fırsat buluyoruz. 
4. Çevrimiçi harcama limitleri belirleyin: Tıpkı fiziksel bütçede olduğu gibi, online alışverişler için de aylık bir limit belirleyerek harcamalarımızı kontrol altında tutabiliyoruz. 
5. Pazarlama stratejileri konusunda kendimizi eğitmek: Çevrimiçi satıcıların dikkatimizi nasıl çektiğini ve bizi satın almaya nasıl ikna ettiğini anlamak, onların taktiklerine karşı daha dirençli olmamızı sağlayabiliyor. 
6. Sosyal medya farkındalığı geliştirmek: Birçok online alışveriş alışkanlığı sosyal medya reklamları ile beslendiği için sosyal medya alışkanlıklarımız üzerinde kontrol kazanmak alışveriş alışkanlıklarımızı da etkiliyor. Etkileşimlerimizi sınırlandırmak ve bütçe yönetimini tavsiye eden hesapları takip etmek bu konuda bize yardımcı olabiliyor.

Belirtileri nedir? 

• Obsesif satın alma davranışı: İhtiyaç halinde olmasak ya da uygun bir fırsatla karşı karşıya olmasak bile düzenli ve aşırı bir şekilde alışveriş yapmak. 
• Alışverişin takıntı haline gelmesi: Aktif olarak satın alma eylemi içerisinde olmadığımız zamanlarda bile sürekli alışveriş yapmayı düşünmek. 
• Borçların kontrolsüzce artması: Aşırı alışveriş nedeniyle kredi kartı faturalarının artması, bireysel kredilerin birikmesi ve çevremize karşı borçlanmak. 
• Satın alımları gizlemek: Sevdiğimiz kişilere satın alma işleminin maliyeti veya gerçekleşme şekli hakkında yalan söylemek veya gerçeklerin bir kısmını gizlemek. 
• Finansal istikrarsızlığa sürüklenmek: Finansal zorluklarla karşılaşsak, hatta onlarla baş edemeyecek hale gelsek bile alışveriş alışkanlığımızı devam ettirmek. 
• Alışveriş anında yapay bir iyilik hali deneyimlemek: Satın alma işlemi sırasında bunun tüm olumsuz yanlarını bir kenara bırakıp kısa bir süre için kendimizi çok iyi hissetmek.
• Suçluluk veya pişmanlık duymak: Alışveriş işlemi tamamlandıktan sonra pişmanlık, suçluluk veya utanç hissetmek. 
• Zor duygularla başa çıkmak için alışveriş yapmak: Alışverişi; stres, üzüntü, kaygı veya diğer olumsuz duygularla baş etmenin bir yolu olarak kullanmak. 
• İlişkilerin bozulması ve izolasyon: Sevdiklerimizle alışveriş alışkanlıklarımız, harcamalarımız veya birikmiş borçlarımıza dair tartışmalar yaşamak. Bir diğer yandan alışveriş alışkanlığımızı gizlemek veya bununla yüzleşmekten kaçınmak için aile ve arkadaşlarımızdan uzaklaşmak. 
• Sorumluluklardan kaçınmak: Alışveriş yapmak uğruna kişisel, mesleki, ailevi veya mali sorumluluklarımızı ihmal etmek.
• Zaman yönetimi sorunları yaşamak: Alışveriş yapmaya veya alışveriş üzerine düşünmeye aşırı zaman harcamak.
• Harcamaların sürekli artması: Zaman içinde, başlangıçtaki tatmin ve rahatlama hissine ulaşmak için sürekli daha fazla para harcamak.
• Yoksunluk belirtileri göstermek: Alışveriş yapamadığımızda huzursuz, tedirgin veya kaygılı hissetmek. Aynı zamanda bir şeyi satın almak için aşırı dürtü veya arzu içerisinde olmak. 

Bu belirtileri tanımak, alışveriş bağımlılığını tespit edebilmenin ve sağlıklı bir şekilde yönetebilmenin ilk adımını oluşturuyor. Eğer bu belirtileri okuduğunda kendini birden fazla semptomla özdeşleştiriyorsan profesyonel yardım alarak hayat kaliteni artırabilirsin. 

Alışveriş Bağımlılığının İnsan Üzerindeki Etkisi

Tıpkı diğer bağımlılık türlerinde olduğu gibi alışveriş bağımlılığının yaşamımız üzerinde kısa ya da uzun vadeli birçok olumsuz etkisi bulunuyor. Hem kısa hem de uzun vadeli sonuçları hayatımızın duygusal, fiziksel, finansal ve sosyal alanlarına yayılarak bize bütüncül bir zarar verebiliyor.

Kısa Süreli Etkileri

• Finansal zorlanma: Aylık bütçedeki ani azalma veya düşüncesizce yapılan alışverişler nedeniyle birden artan borçlar. 
• Duygu problemleri: Satın alma sırasında gelen coşkunun yerini suçluluk, utanç veya endişe gibi olumsuz duygulara bırakması. 
• İlişkilerde bozulmalar: Aşırı harcama veya kontrolsüz satın alımlar nedeniyle aileyle veya yakın çevreyle tartışmalar yaşanması. 
• İş hayatında bozulmalar: Alışverişe veya alışverişi düşünmeye aşırı zaman harcamaktan dolayı mesleki hayata dair sorumlulukların ihmal edilmesi.
• Fiziksel sıkıntılar: Alışveriş için uzun saatler harcamaktan dolayı fiziksel yorgunluk ve uyku bozuklukları deneyimleme veya kişisel bakımın ihmal edilmesi. 

Uzun Vadede Etkileri

• Kronikleşen finansal sorunlar: Sürekli harcama yapmak nedeniyle ödenemeyen borçlara ve kötü kredi puanlarına sahip olunması, hatta haciz veya iflas gibi deneyimlerin yaşanması.
• Mental sağlık sorunları: Uzun süren suçluluk, endişe ve düşük öz saygı dönemlerinin depresyon, anksiyete bozuklukları veya başka duygudurum bozukluklarına dönüşebilmesi riski.
• Tamir edilemeyen ilişkiler: Sürekli harcama yapma veya yalan söyleme nedeniyle ortaya çıkan güven sorunlarının ilişkileri kırılma noktalarına kadar zorlaması, kişiyi izolasyona ve yalnızlığa itmesi.
• Meslek kaybı: Mesleki sorumlulukların ihmal edilmesi nedeniyle gelirin azalması, meslek kaybı ve kariyer fırsatlarının kaçırılması. 
• Limitin sürekli artması: Alışverişten ilk başta duyulan tatmini yeniden yakalamak adına sürekli daha fazla harcama yapılması ve ciddi mali ya da duygusal sorunlarla karşı karşıya kalınması.
• Fiziksel sağlığın bozulması: Fiziksel sağlığın sürekli ihmal edilmesi, borçların getirdiği stres ve ilişkilerdeki bozulmalar nedeniyle fiziksel sağlık sorunlarına karşı savunmasız hale gelinmesi.
• Yasal sorunlar: Alışveriş bağımlılığını finanse edebilmek için hırsızlık veya dolandırıcılık gibi yollara başvurularak adli sorunlarla karşı karşıya kalınması. 
• Öz kimliğin kaybı: Sağlıksız alışveriş ihtiyacının diğer tutku ve hobiler gibi kişiyi tanımlayan özellikleri gölgelemesi ve amaç kaybına yol açması. 

Alışveriş bağımlılığı yaşıyorsak bunda utanacak bir şey olmadığını ve bunun psikolojik bir süreç olduğunu hatırlayarak çevremizden veya bir uzmandan yardım almak hem mental sağlığımızın hem de yaşam kalitemizin devamlılığı için büyük önem taşıyor. Bununla birlikte eğer seni alışveriş alışkanlığına itenin zor duygularla baş etmekte güçlük çekmek olduğunu düşünüyorsan #RelateYanında. Uygulamadaki “Zor Duygularla Baş Etmek” (ücretsiz), “Stresi Yönetmek” ve “Duygusal Dayanıklılık Kazanmak” yolculuklarına başlayarak duygularını daha sağlıklı bir şekilde tecrübe etmeyi öğrenebilirsin!