Teknolojinin daha önceki yüzyıllarda karşılaşmadığımız kadar büyük bir ivmeyle geliştiği 21.yüzyılda teknolojik aletler artık yalnızca gündelik hayatımızı kolaylaştırmakla kalmıyor, aynı zamanda profesyonel ilişkilerimizden romantik ilişkilerimize kadar birçok farklı ilişkimizin kurulması ve sürdürülmesi için yeni bir kamusal mekan da oluşturuyor. İnsan ilişkileri insanlık tarihi kadar eski olduğu için dürüstlük, kıskançlık ya da bencillik gibi birçok kavram da muhtemelen insanlık tarihi kadar eskiler. Ancak, günümüzün sosyal etkileşimlerine baktığımızda, çoğumuzun ilişkilerinin sosyal medya ya da online dating platformları ile oldukça iç içe bir şekilde oluşup geliştiğini görüyoruz. Bu ilişkilerin ise 21.yüzyıl öncesi ilişki dinamiklerinden farklılaşan en temel noktası: sanallık. En fazla otuz yıl öncesine kadar var olmayan ve günümüzde sosyal ilişkilerin orta yerine yerleşen sanal etkileşimler de elbette beraberinde bambaşka dinamikler ve yepyeni bir kelime haznesi ile karşımıza çıkıyor: ghosting, breadcrumbing, sexting, sağa atmak, catfishing ve daha nicesi! Her ne kadar bazen bu kavramlara yetişmek zor ya da kafa karıştırıcı olsa da bu kavramlara ve ne ifade ettiklerine hakim olmak günümüzde ilişkilerimizi daha sağlıklı bir şekilde yönetebilmemize yardımcı oluyor.
Biz de bu yazımızda catfishing kavramına odaklanacağız; catfishing’in ne olduğu, insanların neden buna başvurduğu ya da catfishing’e maruz kaldığımızı nasıl anlayabileceğimiz gibi sorulara cevap vermeye çalışacağız!
Catfishing nedir?
Bir kişinin sahte bir sanal kimlik oluşturarak sosyal medya ya da online dating platformlarında bu kimlik kendisine aitmiş gibi yaparak insanlarla ilişkiler kurmasına catfishing deniyor. Bu kişiler Facebook’dan LinkedIn’e herhangi bir sosyal medya ya da online dating platformunda bir hesap açıyor, başka insanlara ait fotoğrafları kullanıyor, nasıl bir işte çalıştıklarına ya da nasıl bir hayatları olduğuna dair kurmaca bir anlatı oluşturuyor ve bu platformlardaki kimliklerini de bu şekilde inşaa ediyorlar. Böylelikle bu platformlarda aslında olmadıkları biri gibi davranarak insanlarla iletişime geçebiliyor, romantik ilişkiler ya da arkadaşlıklar kurabiliyor ve hatta para kazanabiliyorlar! Bu profiller bazen gerçek bir kişinin fotoğraflarından sahip olduğu hobilere kadar yaşam unsurlarının tamamen taklit edilmesi ile de oluşturulabiliyor. Catfishing’i yapan kişinin kim olmak istediğine dair fantezilerine, catfishing yaparken amacının ne olduğuna ya da kendine kurban olarak kimi seçtiğine göre değişebiliyor.
Catfishing kavramı, kendi fotoğraflarını fotoşoplayarak “daha çekici” hale getiren ya da sosyal medya profilinde hayatını olduğundan daha iyi gözükecek şekilde yansıtan kullanıcılar için de kullanılabiliyor. Ancak bu duruma daha çok kittenfishing adı veriliyor. Catfishing’deki kedinin kedi yavrusu olarak değiştirildiği bu kavram aslında adından da kendini belli ediyor. Yani, kişinin tamamen yeni bir persona yaratmak yerine sahip olduğu özelliklerini daha albenili kılmak adına kendine göre birtakım dokunuşlar yapmasını kittenfishing olarak tanımlıyoruz.
Neden catfishing deniyor?
Catfishing kelimesinin bugün bizim bildiğimiz anlamıyla ilk kullanımı 2010 yılında MTV’de yayınlanan bir belgesele dayanıyor. Bu belgeselde 26 yaşında bir fotoğrafçı olan Nev Schulman 8 yaşındaki Abby’den Nev’in çektiği fotoğrafların çizimlerinin olduğu bir mesaj alır. Bunun üzerine Nev, Facebook üzerinden Abby’nin ailesi ile iletişime geçer ve ikili arasında Nev’in Abby’ye çektiği fotoğrafları, Abby’nin de o fotoğrafların çizimlerini Nev’e gönderdiği bir dostluk oluşur. Bu noktada da Nev’in iş arkadaşları bu dostluğu belgesel olarak çekmeye karar verir. Süreç içerisinde Nev, Abby’nin ailesi ile Facebook üzerinden sürekli kontak halindedir ve Abby’nin ablası olan Megan ile de böyle tanışır. Çevrimiçi olarak birbiriyle flörtleşen bu ikili zamanla birbirine aşık olur. Nev’in catfishing’e uğradığı nokta da tam olarak burasıdır. Nev bir gün Michigan’da yaşayan Megan’a sürpriz bir ziyaret yapar ve işin aslını öğrenir. Aslında Megan diye biri yoktur. Abby de Nev’in olduğunu zannettiği kişi değildir. Megan’ın aksine gerçekten 8 yaşında bir kız vardır ancak Nev’e gönderilen resimlerin hiçbirini Abby çizmemiştir. Facebook’da Megan olarak davranan da resimleri çizen de Abby’nin annesi Angela’dır. 19 yaşındaki genç bir kız olan Megan profilinin ardında 40 yaşında ve evli bir ev hanımı vardır. Hatta Angela’nın ara ara Nev ile etkileşim kuran 14 farklı sahte online profili daha vardır.
Her ne kadar şu an için o kadar şaşırtıcı gelmese de 2010 yılında henüz sosyal medya platformları ile yeni yeni tanıştığımız dönemde insanların internette başkalarını nasıl kandırabildiklerini gösteren Catfish belgeseli büyük ilgi toplamıştı. Peki bu belgesele neden Catfish adı verildi? Bu isim belgeseldeki bir sahnede Angela’nın kocası Vince’in eşinden bahsederken kurduğu metafora dayanıyor. Vince, Alaska’dan Çin’e gemilerin fıçılarında taşınan Alaska morinası balığının Çin’e gelene kadar bayatladığını ve bir gün birinin bu fıçıların içine bu balığın yanında bir de catfish yani kedi balığı koymanın bu durumu çözebileceğini akıl ettiği bir hikaye anlatıyor. Hikayeye göre, kedi balığı (yayın balığı olarak da geçiyor) ile aynı fıçıda kalmak Çin’e kadar Alaska morinasını çevik kalmaya zorluyor. Böylece gemi limana ulaştığında morina balığı hala taze kalmış oluyor. Her ne kadar biyologlar bu mitin gerçeği yansıtmadığını ve bu iki balığın aynı ortamda bulunmasının böyle bir etkisi olmadığını söylese de Vince’e göre bu hikaye Angela’nın durumunu iyi yansıtıyor. Vince diyor ki:
“Hayatta da kedi balığı olan bazı insanlar vardır ve bu insanlar sizi diken üzerinde tutarlar. Sizi tahminler yürütmeye ve düşünmeye iterler. Sizi zinde tutarlar. Kedi balıkları için Tanrı’ya şükrediyorum çünkü yüzgeçlerimizi kemirmeye çalışan birileri olmasaydı hayat çok monoton, sıkıcı ve cansız olurdu.”
Vince’e bu konuda katılmadığımızı ve yüzgeçlerimizi kemiren insanların hayatımıza heyecan katmasının yanında mental sağlığımıza ve iyilik halimize çok daha büyük zararlar verdiğini belirtmek istiyoruz. Ancak Amerika’nın Michigan eyaletinde yaşayan Vince’in anlattığı bu hikayenin gündelik hayatta, medyada ve bilimsel literatürde sıkça kullandığımız bir kelimeyi bizlere kazandırdığının da altını çiziyoruz.
İnsanlar neden catfishing yapar?
Ne kadar çok catfishing vakası varsa catfishing’in neden yapıldığına dair de o kadar fazla sebep bulunuyor. Ancak catfishing’in arkasında yatan, sıkça rastladığımız paternleri sizin için listeledik:
Öz Güven Eksikliği
Gerçek hayatta kim olduğundan, görünüşünden, kariyerinden ya da toplumdaki statüsünden memnun olmayan ya da bu kimlik ile insanları istediği kadar etkileyemediğini düşünen bir kişi sanal ortamda yeni bir kimlik inşaa etmeye başvurabiliyor. Kişi kendisinden ‘daha iyi bir fiziksel görünüşe’ sahip olduğunu düşündüğü birinin fotoğraflarını kullanabiliyor ya da çalışmadığı bir şirketin ismini kolayca profiline ekleyerek orada çalışıyormuş gibi görünebiliyor. Böylece kendisini kısa süreliğine de olsa duygusal olarak tatmin edebiliyor ve ilişki kurmak istediği ancak kuramadığı insanların arasına sanal olarak dahil olabiliyor.
Mental Problemler
Depresyon ve anksiyete gibi mental sağlık problemleri de kişilerin catfishing yapmasına neden olabiliyor. Çünkü bu sorunlarla mücadele eden insanlar gündelik hayata karışmakta, ilişkilerini devam ettirmekte ya da yeni ilişkiler kurmakta zorlanabiliyorlar. Bunun yanında mental sağlık problemleri, kişilerin öz güvenleri üzerinde de etki bırakabiliyor. Bu nedenle bambaşka bir kimlik altında olmak, bu zorlanmaları gizleyerek sanal dünyada daha rahat bir şekilde sosyal veya romantik ilişkiler kurmalarına imkan sağlayabiliyor.
İntikam Alma
Catfishing kasti olarak bir kişiye zarar vermek amacı ile de uygulanabiliyor. Bu durumda oldukça tehlikeli bir duruma dönüşen catfishing’e bir örnek olarak 2006 yılında 13 yaşındaki Megan Meier’ın başına gelenlerden kısaca bahsedebiliriz. Megan bir gün MySpace üzerinden Josh isimli biriyle tanışıyor ve flörtleşmeye başlıyor. Kısa sürede aralarında online bir romantik ilişki kuruluyor ancak Josh bu ilişkiyi aniden “Arkadaşlarına kötü davrandığını duydum, artık seninle birlikte olmak istemiyorum.” diyerek bitiriyor. Hemen ardından da Megan’ı zorbalayan, fiziksel görünüşüne saldıran ya da ona hakaretler edilen paylaşımlar MySpace’de dolaşmaya başlıyor. Mesajları okuyan Megan kendisini odasına kapatıyor ve içeri giren annesi Megan’ın intihar ettiğini görüyor. Megan’ın ölümünün üzerinden yaklaşık 2 ay geçtikten sonra Josh diye birinin aslında hiç var olmadığı ve Josh Evans profilinin Megan’ın bir arkadaşının annesinin başının altından çıktığı ortaya çıkıyor. Megan’ın ölümü üzerindeki rolü sebebi ile mahkemede yargılanıyor ve ceza alıyor.
Catfishing yaparak insanlarla ilişki kuran ve onların güvenini kazanan kişiler, sonrasında özel mesajların ya da görüntülerin ifşa edilmesi, tehditler, hakaretler gibi farklı siber zorbalık biçimleri ile karşılarındaki kişilere zarar verebiliyorlar. Bunun intikam almak amacıyla gerçek hayatta tanınan bir kişi tarafından yapıldığı da görülüyor. Özellikle çocuklar ve gençler, tıpkı diğer siber zorbalık türlerinde olduğu gibi, konu catfishing olduğunda da daha savunmasız bir konumda bulunuyorlar.
Finansal Kazanç Elde Etme
Catfishing, karşıdaki kişinin güvenini kazanmayı da içerdiği için kolaylıkla bir dolandırıcılık metodu olarak da kullanılabiliyor. Mesela kanser hastası biriymiş gibi yaparak sosyal medya profili oluşturan biri onunla etkileşime giren ve yakınlık geliştiren insanlardan tedavisi için para isteyebiliyor. Böylece kişilerin vicdan duygusu sömürülüyor ve gerçekten ihtiyacı olan insanlara da şüphe ile bakılıyor.
Catfishing’e maruz kaldığınızı nasıl anlarsınız?
Catfishing yapan kişiler her kadar korkutucu gözükseler de internette bu tip durumlarla karşı karşıya kaldığımızda aslında o kadar da savunmasız olmadığımızın altını çizmemiz gerekiyor. Bu kişiler profillerini gerçekçi kılmak için ne kadar çaba gösterseler de durumun farkına varabilmek için aklımızda bulundurabileceğimiz oldukça temel birkaç yöntem bulunuyor. O zaman catfishing’e maruz kaldığımızı ya da önümüze çıkan bir profilin gerçek bir insana ait olmadığını nasıl anlayabileceğimize birlikte göz atalım:
Sosyal medya hesaplarında çok fazla takipçileri yoktur.
Catfishing’e başvuran insanlar her ne kadar çeşitli sebeplerle sanal bir şekilde yeni ilişkiler kurmaya çalışsalar da organik ilişkiler kuramıyorlar. Bu sebeple de sosyal medya hesaplarında gerçek ilişkileri bulunan insanlar gibi organik takipçileri bulunmuyor. Takipçilerinin azlığı, belli bir amaç için oluşturdukları diğer hesaplarına işaret edebiliyor.
Çalıntı veya sahte fotoğraflar kullanırlar - Sürekli aynı fotoğrafları paylaşırlar.
Fotoğrafların çalıntı veya sahte olduğunu anlayabilmek de catfishing’i tespit etmemizi sağlayabiliyor. Bu fotoğrafların stok fotoğraflar gibi oldukça profesyonel görünmeleri ya da paylaştıkları fotoğrafların kendi aralarında tutarlı olmamaları gibi bazı detaylar ele verici olabiliyorlar. Örneğin, bir fotoğrafta kişinin bileğinde bulunan bir dövme diğer fotoğrafta bulunmuyorsa birbirine benzeyen iki kişiye ait fotoğrafların kullanıldığını varsayabiliyoruz. Kaldı ki, fotoğraflar kendilerine ait olmadıkları için bu kişilerin fotoğraf sayıları da genellikle az oluyor. Gerçek kişiler gibi diledikleri zaman fotoğraf çekip yükleyemiyorlar. Bu sebeple de genellikle aynı fotoğrafları kullanıyorlar. Taklit ettikleri kişiye ait ellerinde çok fazla fotoğraf bulunsa bile “Elinde X nesnesini tuttuğun bir fotoğraf atabilir misin?” dediğimizde bunu yapamıyorlar ve bu obje bir defter kadar basit bir obje bile olsa neden yapamayacaklarına dair türlü bahaneler sıralayabiliyorlar.
Ayrıca, paylaştıkları fotoğrafları Google’da aratmak da bu fotoğrafın internette daha önce hangi sitelerde ya da platformlarda, hangi kişi tarafından kullanıldığını direkt olarak ortaya çıkarabiliyor.
Buluşmaktan kaçınırlar.
Bu kişileri ele veren en önemli faktörlerden birisi de buluşmaktan kaçınmaları oluyor. Güven kazanmak için buluşma planları yapıp son anda karşı çıkılamayacak bir bahane ile buluşmaları iptal edebiliyorlar. Elbette buluşmayı erteleyen her kişi catfishing yapıyor diye bir kaide yok ancak bu durum sık sık tekrar ediyorsa, bir türlü gerçek hayatta görüşemiyorsak bu ihtimali değerlendirmek bizlere yardımcı olabiliyor. Bunun yanında, buluşmak zor bir eyleme dönüşsün ve bunu talep etmeyelim diye bu kişiler çoğunlukla yaşadıkları yerleri bize uzak olan bir yer olarak seçiyor ya da çok yoğun bir işleri olduğundan bahsediyorlar. Durum böyleyse bile karşınızdaki kişiden bizimle görüntülü konuşmasını isteyebiliriz. Eğer görüntülü konuşma talebimiz de ardı arkası kesilmeyen bahanelerle reddediliyorsa catfishing’e uğruyor olma ihtimalimizi değerlendirmek iyi bir fikir olabilir.
Tutarsız konuşurlar.
Birbirimizle fotoğraflarımızı paylaşma, bir kafede buluşup bir şeyler içme, görüntülü konuşma ya da karşılıklı arkadaşlarımız ile tanışma gibi normal bir ilişkide bulunabilecek oldukça sıradan şeyler catfishing yapan bir insanla aramızda birçok çatışma yaratabiliyor. Bu kişilerin tüm bu eylemleri yapamamalarını geçerli kılacak bahaneler üretmeleri gerektiği için söylemleri zamanla tutarsızlaşabiliyor. Yepyeni bir kimlik yaratmak, bu kimliğe sahipmiş gibi yaparak biri ile düzenli iletişim kurmak ve bu kişinin durumu anlamaması için sürekli mükemmel bir şekilde yalan söylemek pek mümkün olmuyor. Her ne kadar bu konuda iyi olsalar bile dikkat edildiği zaman catfishing yapan birinin anlattıkları bir noktada birbirini tutmamaya başlıyor.
Hayatlarını iyi göstermeye çalışırlar.
Catfishing gerçeğinin arkasında yatan en önemli şeylerden birinin gerçek hayatta olmak istenip olunamayan bir kişi olarak sanal dünyada var olabilme fırsatı olduğundan bahsetmiştik. Bu sebeple bu kişiler ya da onlarla kurduğumuz ilişkiler gerçek olamayacak kadar iyiymiş gibi hissettirebiliyor. Bunu hissettiğimiz zaman bir duraksayıp acaba böyle hissetmemin sebebi gerçekten de gerçek olmaması olabilir mi diye bir değerlendirme yapmak faydalı olabiliyor.
Catfishing’den nasıl kaçınılır?
Sosyal medya kullanırken ya da sosyal medyadaki insanlarla etkileşime girmeden önce daha temkinli yaklaşmamızı sağlayacak birkaç adım ile catfishing’e uğramaktan korunmamız mümkün. İşte bu adımlar:
Birisini arkadaş olarak eklemeden önce sosyal medya profilini kontrol edin.
Biri ile sosyal medyada etkileşime girmeden, takipleşmeden ya da arkadaş olarak eklemeden önce eğer yapabiliyorsak profilini incelemek ya da arkadaşlarımıza bu kişiyi tanıyıp tanımadıklarını sormak iyi bir fikir olabiliyor. Mesela profilinde X şirketinde çalıştığını iddia eden biri, o şirketin çalışanları tarafından tanınmıyorsa catfishing’den şüphelenebiliyoruz.
Özel sorular sormak veya rahatsız edici mesajlar atmak gibi durumlara dikkat edin.
Tanımadığımız biri sosyal medya üzerinden bizimle durduk yere yakınlaşmaya çalışıyor, kişisel hayatımızla ilgili sorular sorarak bilgi almaya çalışıyor ya da rahatsız edici/sınır aşıcı mesajlar atıyorsa ortada bir yabancının bize art niyetle yaklaştığı bir durum olabiliyor. Catfishing yapan kişiler hedef aldıkları kişilerin beğenilme ya da ilgilenilme gibi ihtiyaçlarını kötüye kullanabiliyorlar. Bu noktada tanımadığımız birinden gelen herhangi bir yakınlaşma çabasına ya da kişisel sorulara dikkat etmek önem taşıyor.
Sosyal medyada tanımadığınız kişilerle bağlantı kurarken dikkatli olun.
Sosyal medya ya da online dating platformları üzerinden kurulan güzel ilişkilere ve arkadaşlıklara günümüzde elbette sık sık rastlıyoruz. Bu, her ne kadar sosyal medyanın o kadar da tehlikeli bir yer olmak zorunda olmadığını bize gösterse de temkini elden bırakabileceğimiz kadar güvenli bir alan olduğunu da göstermiyor. İşin sonunda, sosyal medya anonimliğin hakim olduğu bir alan ve bu alanda güzel bağlar yakalayabilmek için de her ilişkide olduğu gibi güven duygusu büyük önem taşıyor. Peki bizimle buluşmayan, tutarsız ifadeleri olan, çok az fotoğrafını gördüğümüz ya da anlık olarak bize fotoğraf atamayan ya da görüntülü konuşamadığımız birine gerçekten güvenmemiz mümkün mü? Sosyal medyada tanımadığımız kişilerle bağlantı kurarken dikkatli olmak, sosyal medyada hiç ilişki kurmamaktan çok sosyal medyada nasıl sağlıklı ilişkiler kurabileceğimize işaret ediyor aslında.
