Gaslighting Nedir? Örnekleri Nelerdir?

Merriam-Webster sözlüğünün “Gaslighting” kelimesini yılın kelimesi olarak seçmesinin ardından artan ilgiyle beraber “Gaslighting nedir” sorusu son zamanlarda herkesin cevabını aradığı bir soru oldu. Bu yazımızda sizlere “Gaslighting nedir?” sorusunun cevabını vermenin yanı sıra diğer duygusal manipülasyon tekniklerinden ve bunlara karşı alabileceğiniz önlemlerden bahsedeceğiz.

Gaslighting Nedir?

Son dönemlerde gittikçe daha sık “Gaslighting” terimini duyuyor olmanız ve kendinize “Gaslighting nedir?” diye soruyor olmanız çok muhtemel. Bir duygusal manipülasyon yöntemi olan gaslighting, bir kişinin üzerinde daha fazla güç elde etmek amacıyla o kişiyi kendi gerçeklik algısından, ruh sağlığından ve hafızasından şüphe duymaya itmek olarak tanımlanıyor. Bu terim ismini 1938 yılında yazılan ve 1944 yılında sinemaya uyarlanan Gas Light (Işıklar Sönerken) adlı tiyatro oyunundan alıyor. Oyun Gregory isimli adamın eşi Paula’yı unutkanlıkla, aşırı ve histerik tepkiler vermesiyle, her zaman yorgun olmasıyla, sürekli eşyalarını kaybetmesiyle, aslında gerçekliği olmayan durumlarla itham etmesini konu alıyor. Bunların yanı sıra gaz lambalarının ışığını günden güne azaltıyor, evde ışığın titremesine neden oluyor ve bunun olduğunu kesinlikle inkar ediyor. Burada tek bir amacı var: eşini deli olduğuna ikna edip mücevherlerine sahip olmak.  

Maruz kalan kişi için oldukça yıkıcı ve yıpratıcı olan gaslighting, kurbanın kasıtlı ve sistematik bir şekilde doğru bildiklerini ve kişilik algısını sorgulamaya itecek olan yanlış bilgilere maruz kalmasıyla gerçekleşiyor. Bu bencil ve manipülatif süreç, kişinin kimlik duygusu, öz güveni, öz saygısı, algılarına güveni gibi varlığının özü olan değerleri hedef alıyor. “Gaslighting nedir?” sorusunun cevabını verirken altını çizmemiz gereken bir diğer nokta da bu sürecin kurbanını kendisini suçlu, değersiz, problemli, fazla tepki veren, basit olayları bile hatırlayamayan, diğerleri tarafından sevilmeyen biri gibi hissetmeye ittiği gerçeği. Bunun sonucunda kurban ve gaslighting uygulayan kişi arasında adaletsiz bir güç dinamiği oluşuyor.

“Gaslighting nedir?” sorusuna bizi yönlendiren durumlar karşımıza çoğunlukla romantik ve samimi ilişkilerde çıksa da, iş hayatı, politika veya aile ilişkilerinde de oldukça sık karşılaşılan bir manipülasyon tekniğidir ve maalesef herkes gaslighting kurbanı olabilir.

‍Diğer Duygusal Manipülasyon Türleri Nelerdir?

“Gaslighting nedir?”i anladık, şimdi diğer duygusal manipülasyonları tanıma vakti! Duygusal manipülasyon, kişinin kendi çıkarı veya yararı için başka bir bireyin duygu ve davranışlarını etkileme yeteneği olarak kabul ediliyor ve çeşitli meydana gelme şekilleri bulunuyor, gaslighting de bunlardan biridir. Bu yüzden diğer duygusal manipülasyon türlerini tanımak da “Gaslighting nedir?” sorusunun yanıtını vermek kadar önemli oluyor.

Love bombing

“Love bombing" terimi, bir ilişkinin başlangıcında, genellikle romantik bir ilişkide, bir tarafın diğerini abartılı ilgi ve hayranlıkla sevgi bombardımanına tuttuğu manipülatif bir davranış modelidir. Fakat bu erken dönem geçtikten sonra, love bombing uygulayan kişi ilgisini geri çekiyor. Zamanla bu ilgisizliğin yerini saldırgan davranışlar almaya başlıyor. Örneğin, karşı tarafa öfkelendiklerinde onları sevgilerini ve ilgilerini geri çekerek cezalandırıyorlar, yerici ve hakaret dolu kelimeler kullanıyorlar, küçük hataları için onları azarlıyorlar ve utanacakları bir duruma sokuyorlar. Manipülasyonu uygulayan kişinin amacı karşı tarafı kendisine bağımlı kılmak ve onun üzerinde üstünlük kurmak oluyor. Love bombing kurbanı başta gösterilen sevgi ve ilginin yok olmasından dolayı kendini suçluyor ve manipülatörün yönlendirmelerine daha açık hale geliyor. Burada zedelenen en başta kişinin öz güveni ve benlik duygusu oluyor.

Ghosting

Son dönemlerde en az “Gaslighting nedir?” sorusu kadar sıkça cevabı aranan bir diğer soru ise Ghosting’in ne olduğudur. Ghosting, bir kişinin karşısındakiyle her türlü iletişimi hiçbir açıklama yapmadan kesmesi anlamına geliyor. Sıklıkla romantik ilişkilerde meydana geliyor ve bir tür iletişimi ve ilişkiyi bitirme yöntemi olarak geçiyor. Ghosting maruz kalan kişi için oldukça yaralayıcı bir süreç çünkü kişi ilişkinin gerçekten bitip bitmediğini ya da karşıdaki kişinin yokluğunun başka bir nedeni olup olmadığını bilemiyor, başına kötü bir olay geldiğinden endişelenebiliyor. İlişkinin bittiğini anladığında ise neyi doğru veya yanlış yaptığıyla ilgili hiçbir fikri olmadığından dolayı suçluluk duyuyor. İletişimin tamamen kopmasıyla kendini ifade etme hakkından da mahrum kalıyor ve bu şekilde birinin hayatından çıktığı için değersizlik duygusu artıyor. Hatayı kendinde araması sebebiyle karşı tarafa daha fazla ilgi gösterebiliyor. Sosyal medyada ve teknolojideki gelişmelerle birlikte bağlantı kurmanın ve anonimliğin kolaylaştığı günümüzde ghosting’e maruz kalmak daha da sıklaşmıştır.

Benching

Benching, ghosting’den farklı olarak karşıdaki kişiyi hayatından tam olarak çıkarmamakla birlikte ona yaşamında bir yer de vermeme durumu olarak geçiyor. Terim spordaki “bench” ifadesinden geliyor ve yedekte tutmayı sembolize ediyor. Bu durumda benching uygulayan kişi ilgi duyuyor gibi yaparak yalnızca ihtiyacı olan durumlarda kullanmak amacıyla karşındakini yedekte tutuyor ve onunla teması sürdürüyor. Benching kurbanı karşıdaki kişinin hayatındaki yerini ve önemini bilememenin belirsizliğiyle mücadele etmenin yanı sıra kendini yetersiz ve değersiz hissediyor. Kişinin ara sıra ortaya çıkmasıyla ilişkiye dair umutları yeşeriyor ve duygusal manipülasyona daha da açık hale geliyor.

Duygusal Manipülasyonun Belirtileri Nelerdir?

Gaslighter'lar uyguladıkları manipülasyonu açık bir şekilde eyleme dökmüyorlar. Nezaket kisvesi altında saklanıyorlar ve masum numarası yapıyorlar. Bu nedenle uyarıcı sinyalleri görmek zor olsa da “Gaslighting nedir?”in cevabını bilir, gasligthing’in belirtilerini iyi tanırsanız ve görünenin ötesine bakarsanız imkansız değildir. Peki gaslighting’e uğradığımızı gösteren belirtiler nelerdir? 

- Karşınızdaki kişi bir şeyi söylediğini inkar eder: Siz duyduğunuzdan, tecrübe ettiğiniz deneyimden emin olsanız ve hatta bununla ilgili kanıtınız da olsa karşınızdaki kişi söylediklerini ve verdiği sözleri açıktan açığa inkar eder. Bunu o kadar kuvvetli bir biçimde yapar ki gerçekliğini sorgulamaya başlayan kişi siz olursunuz. Belki de o şeyi hiç söylemedi diye düşünebilirsiniz. Bunu ne kadar sıklıkla ve kuvvetle yaparsa siz kendi gerçekliğinizi o kadar sorgularsınız ve karşı tarafın gerçeklerini kabul etmeye başlarsınız. 

- Sizin için önemli olan şeyleri sürekli eleştirir: Gaslighter sizin için değerli olan ya da başarılı olduğunuz konularda sıklıkla olumsuz görüşlerde bulunur ve sert eleştiriler yapar. Amacı sizi değerlerinizi sorgulatarak istikrarsızlaştırmak ve ilişkiye daha bağımlı hale getirmektir. 

- Gaslighter ile fikir ayrılığında olmanız imkansızdır: O her zaman haklıdır. Eğer gaslighterı’n fikrine ters bir görüşe sahipseniz sunabileceğiniz her türlü argüman kolaylıkla onun tarafından itibarsızlaştırılır. Sizi yalancı, dengesiz, bilgisiz ve hatta ruh sağlığı bozuk olmakla itham eder ve çok güvendiğiniz argümanlarınızdan bile şüphe etmenize neden olur. Siz şüphe duymaya başladığınızda da haklı çıkmanın gururunu yaşayarak “Bak, ben söylemiştim” diyerek ilişkideki konumunu meşrulaştırır.

- Sahte umutlar verir: Manipülatif bir taktik olarak, gaslighter ara sıra kurbanına yumuşak başlı, ılımlı ve hatta yüzeysel bir nezaketle davranır. Buradaki amacı karşısındakinin “Belki de durum gerçekten o kadar kötü değildir.”, “İletişimimiz daha iyiye gidiyor.”, “Bu gelişmeye bir şans vermeliyim.” diyerek ilişkide kalmasını sağlamaktır. 

- Başkalarının önünde sizi küçük düşürür: Bir gaslighting kurbanıysanız diğer insanların önünde acımasızca gaslighter tarafından küçük düşürülür ve utandırılırsınız. Sizi değer verdiğiniz insanların önünde eleştirir, küçük hatalarınızı abartır ve hatta yapmadığınız şeyler için sizi suçlar. Amacı sizi itibarsızlaştırarak yalnız kalmanızı, izole olmanızı ve ilişkiye daha da bağımlı hale gelmenizi sağlamaktır. 

- Kişiliğinize saldırır: Gaslighter sizin hakkınızda doğrulanabilir gerçekler yerine genelleştirilmiş yanlış varsayımlara ve suçlamalara dayanan olumsuz bir anlatı yaratır. Sizi bir ruh sağlığı probleminizin olmasıyla ya da fazla hassas, benmerkezci, kırılgan ve hatta saygısız olmakla suçlar. 

- Hissettiklerinizi yanlış ve önemsiz görür: Duygularımız bizlere aittir ve hissettiklerimizin doğru veya yanlış diye tanımlanabilir tarafları yoktur. Fakat gaslighter bunu böyle görmez. Sıklıkla hissettiklerinizi aşağılar, abarttığınızı ya da histerik davrandığınızı söyler. Aslında böyle hissetmediğinizi ama yorgun olduğunuz, başkasını taklit ettiğiniz ya da ilgiye aç olduğunuz için böyle hissettiğinizi “düşündüğünüze” sizi inandırır. Bu durum ilişkide hissettiğiniz olumsuz duygulardan şüphe etmenizi veya bu duyguları hissetmenizin tamamıyla sizin suçunuz olduğu konusunda ikna olmanıza neden olur.

- Bağımlı ilişki modeli oluşturur: Sizde uyandırdığı güvensizlik duygusu ve kaygıdan yararlanarak bir kukla gibi ipleri yönetir. İstediği gibi davranmadığınızda ya da hissetmediğinizde sizi kabul, onay, saygı, güvenlik ve emniyetten mahrum bırakmakla tehdit eder.

- Standartlarınızın yüksek olduğunu öne sürer: Aslında talep ettiğiniz olması gereken bir saygı ve sevgi düzeyi olsa da gaslighter sizi yüksek standartlara sahip olmakla suçlar ve kendinizi kötü hissetmenizin nedeninin bu olduğu konusunda sizi ikna eder. “Bunun neden önemli olduğunu düşündüğünü anlamıyorum.”, “ İnanılmaz derecede hassassın.”, “Seni mutlu etmek imkansız.” gibi cümleleri ondan sıklıkla duyabilirsiniz.

- Davranışlarını tekrarlar: Gashligting uygulayan kişi davranışlarını sistematik bir şekilde tekrarlar ve sürekli saldırıda kalır. İlişkiye hakim olmak ve ilişkinin gidişatını kontrol edebilme gücünü pekiştirmek için yalan söyleme, suçlama ve şüphe ettirme davranışlarını devamlı tekrarlar.

‍Gaslighting Örnekleri Nelerdir?

Bazı tipik gaslighter cümlelerini incelemek “Gaslighting nedir?”i daha iyi anlamanıza yardımcı olacaktır. 

"Böyle bir şey hiç olmadı; hayal ediyor olmalısın.” 

"Herkes benimle aynı fikirde, aşırı tepki veren sensin.”

"Kimsenin böyle düşünmediğini biliyorsun, değil mi?"

"Nasıl tepki vereceğimi öngörmeliydin." 

"Durumu abartıyorsun. Diğer insanların dertlerinin yanında seninkiler bir hiç."

"Gerçekten böyle hissetmiyorsun." 

"Stresli görünüyorsun. Herkes yeni sorumlulukları kaldıramaz."

"Hepsi senin hatan.”

”Bunları uyduruyorsun, belki de paranoyaksın." 

"Kimse seni sevmiyor ve yanlarında olmanı istemiyor.”

“Kendine çok güvensizsin.”

"Bunlar sadece kafanın içinde, hayal etmeyi durdur artık!"

“Korkunç bir hafızan var.”

Duygusal Manipülasyona Uğradığınızı Nasıl Anlarsınız?

“Gaslighting nedir?” sorusuna verebileceğimiz en temel yanıt gaslightingin bir duygusal manipülasyon tekniği olduğudur. Bu bağlamda duygusal manipülasyona duygusal manipülasyona uğradığınızı düşünüyorsanız kendinize aşağıdaki soruları sormanız uyarıcı sinyalleri görmenizi sağlayabilir. Birden çok soruya evet cevabı veriyorsanız duygusal manipülasyona uğruyor olma ihtimaliniz çok yüksek.

- Kendi muhakemenizi sorguluyor, kendiniz hakkında şüpheye mi düşüyorsunuz ? 

- Tek başınıza karar vermekte - küçük kararlarda bile - zorluk mu yaşıyorsunuz?

- Karşınızdaki kişinin yargılarına aşırı derecede güvendiğinizi mi hissediyorsunuz?

- Kendinizde büyük bir sorun olduğuna ikna oldunuz mu ? Örneğin, "çok hassas" olduğunuzu ve çoğu olayı yanlış yorumladığınızı mı düşünüyorsunuz?

- Bir zamanlar sahip olduğunuz bağımsız kişilikten uzakta olduğunuzu hissederek partnerinizden sürekli özür dileyen bir konumda mısınız?

- Partnerinizin onayı olmadan hareket etmekte güçlük mü çekiyorsunuz?

- Yaptıklarınızın değersiz ve gereksiz olduğunu mu düşünüyorsunuz?

Gaslighting'i Önlemek için Neler Yapabilirsiniz?

- Bu konuda atabileceğiniz ilk adım “Gaslighting nedir?” sorusunun cevabını tam olarak anlamak. Gaslighting kavramını yakından tanımanız, örneklerini incelemeniz ve belirtilerine aşina olmanız bir gaslighter ile karşılaştığınızda manipülasyona uğramadan gerekli bariyeri koymanızı sağlayacaktır. 

- Asla unutmayın, benlik ve değer kavramlarınız varlığınızın merkezinde yer alır ve kimsenin onayına ihtiyaçları yoktur. 

- Benliğiniz hakkında dışarıdan gelebilecek olumsuz anlatılara karşı koymak için kendinize sıklıkla iyi niteliklerinizi, güçlü yanlarınızı ve başarılarınızı hatırlatın.

- Doğru olduğunu bildiğiniz şeye sarılın.

- Gerçeğin sizi suçlamayı amaçlayan bir çarpıtmasıyla karşılaştığınızda, suçlanacak bir şey yapmadığınızı bildiğinizi ve sorumluluk almayacağınızı beyan edin. Bunu yüksek sesle ifade etmek, kendi bakış açınıza bağlı kalmanıza yardımcı olur.

- Manipülatif bir tartışmaya girmek üzere olduğunuzu hissederseniz  “Pekala, olanlarla ilgili farklı görüşlerimiz var; tartışmayalım.”demeyi deneyin. 

- Bir partner size nasıl hissetmeniz veya hissetmemeniz gerektiğini söylediğinde, “Nasıl hissettiğini anlıyorum ama benim hislerim benim hislerim. Yanlış olamazlar. Lütfen hissettiklerimize saygı gösterelim” diyerek öz değerinizin altını çizin ve hislerinize sahip çıkın.

Psikolojik Manipülasyondan Kurtulmak İçin Neler Yapabilirsiniz?

- Bir kişiden bu tür davranışları düzenli olarak gözlemlediğinizde, sağlıklı bir mesafe koyun ve kesinlikle gerekmedikçe onunla iletişim kurmaktan kaçının.

- Manipüle edici davranışlara maruz kaldığınızı düşünüyorsanız, davranışlarının sizi nasıl etkilediği konusunda karşınızdaki kişiyle doğrudan iletişim kurun. Bunu yapmazsanız, olumsuz davranışlarını pekiştirebilirsiniz.

- Başkalarının onaylarına ve dünya görüşlerine ihtiyaç duymaktan vazgeçerek kendi kendinizi onaylayarak değerlerinize ve dünya görüşünüze sahip çıkın.

- Öz şefkati artıracak egzersizler ve meditasyonlar yapın.

- Hayatınızla ilgili yaptığınız seçimlerde özgür olduğunuzu kendinize hatırlatın.

- Temel haklarınızı öğrenin ve sevgiye, saygıya, ilgiye layık olduğunuzu sakın unutmayın.

- Kararlı bir şekilde “hayır” deyin. Temel insan haklarının; kendi önceliklerini belirleme hakkını, suçluluk duymadan “hayır” deme hakkını ve kendi mutlu ve sağlıklı hayatını seçme hakkını içerdiğini unutmayın.

- Sosyal hayatınıza ve size iyi gelen kişilerle olan iletişiminize ağırlık verin. 

- Sağlıklı ilişkilerin karşılıklı paylaşımı içerdiğini ve en samimi ilişkilerde  bile karşı taraftan istenebileceklerin bir sınırı olduğunu kabul edin.

- Sınırlar koymaktan ve gerektiğinde bazı insanları hayatınızdan çıkarmaktan korkmayın.